Τετάρτη 30 Ιουλίου 2008

WWF - ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΗΝ Ε.Ε.

Μικρός οδηγός για τις καταγγελίες προς την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) σε θέματα που αφορούν τις Οδηγίες των Οικοτόπων και των Άγριων Πουλιώνγια την παράλειψη ενός κράτους-μέλους να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που προκύπτουν από τις Οδηγίες περί Φύσης
Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου επιτρέπει την επιβολή των όρων μιας οδηγίας που δεν έχει ενσωματωθεί/μεταφερθεί στο εθνικό δίκαιο, εφόσον αυτοί είναι σαφείς, ανεπιφύλακτοι και αρκετά ακριβείς. Εκεί όπου οι όροι μιας Οδηγίας είναι ανεπιφύλακτοι και αρκετά ακριβείς εν τη απουσία μέτρων υλοποίησης που υιοθετούνται εντός της προκαθορισμένης περιόδου, μπορούν να αποτελέσουν βάση για καταγγελία (υπάρχουν αρκετά σχετικά παραδείγματα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, όπως η Υπόθεση C-91/92, η Υπόθεση C62/00 και πολλές άλλες, Ιδιαίτερα σημαντική για την περίπτωσή μας είναι η Υπόθεση C-127/02, σχετικά με την άμεση επίδραση του Άρθρου 6.2 και 6.3 της Οδηγίας των Οικότοπων).

Αυτός ο οδηγός δεν αντικαθιστά ούτε αναπληρώνει μια απευθείας προσωπική συζήτηση με το αρμόδιο προσωπικό της ΕΕ (desk officers) ή την πληροφόρηση από την κεντρική ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς η νομοθεσία και η διαδικασία των καταγγελιών μπορεί να αλλάξει και άρα θα πρέπει να ενημερώνεστε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Με αυτό το κείμενο, το WWF δεν επιθυμεί να προωθήσει γενικά τις καταγγελίες για κάθε υπόθεση, αλλά να βελτιώσει την προετοιμασία εκείνων των καταγγελιών που είναι πραγματικά απαραίτητες, προκειμένου να συμμορφωθεί ένα κράτος-μέλος στην υλοποίηση των Οδηγιών περί Φύσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η καταγγελία είναι η ‘τελευταία ευκαιρία’ για να σωθεί η φύση.
Η Οδηγία των Οικότοπων (92/43/ΕΟΚ) σε συνδυασμό με την Οδηγία για τα Άγρια Πουλιά (79/409/ΕΟΚ) δημιουργεί το δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura 2000 και επιβάλλει αυστηρή προστασία για τα κινδυνεύοντα είδη σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, η υλοποίηση αυτών των Οδηγιών απέχει πολύ από το να είναι τέλεια στα περισσότερα από τα κράτη μέλη της ΕΕ. Ανεπαρκής μεταφορά στην εθνική νομοθεσία, ατελείς λίστες περιοχών, ή ανθρώπινες δραστηριότητες που απειλούν την κατάσταση διατήρησης περιοχών ή ειδών, είναι δυστυχώς συνηθισμένα προβλήματα. Από το 1994, η Επιτροπή έχει λάβει πλήθος καταγγελιών που αφορούν την Οδηγία των Οικότοπων, οι οποίες συνιστούν ένα σημαντικό ποσοστό όλων των καταγγελιών που σχετίζονται με το σύνολο της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της ΕΕ. Σε περιπτώσεις συνεχούς αποτυχίας εφαρμογής της Οδηγίας, η Επιτροπή προσέφυγε νομικά εναντίον κάποιων κρατών-μελών. Παρότι ένα ποσοστό μεγαλύτερο του 80% των καταγγελιών κλείνει μετά τις πρώτες ανεπίσημες επαφές με τα κράτη-μέλη, η Επιτροπή αναπόφευκτα καλείται να ασχοληθεί με ζητήματα που αποτελούν ευθύνη των κρατών-μελών.

Η διαδικασία των καταγγελιών
Η διαδικασία αρχίζει με την παραλαβή της καταγγελίας από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Εάν η καταγγελία ευσταθεί, η Επιτροπή στέλνει μια επιστολή επιβεβαίωσης της παραλαβής της καταγγελίας στον καταγγέλλοντα καθώς και έναν αριθμό πρωτοκόλλου. Στο εξής οι υπηρεσίες της Επιτροπής θα κρατούν ενήμερο τον καταγγέλλοντα για την πορεία της ένδικης
διαδικασίας.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, πριν προχωρήσει, θα εξετάσει τη συνάφεια της καταγγελίας και των πληροφοριών που τη συνοδεύουν. Επιπλέον, θα εφαρμόσει τα κριτήρια προτεραιότητας που ορίστηκαν το 2003 (βλ. αναφορά στη σημείωση 4).

Εάν διαπιστώσει ότι θα μπορούσαν να υπάρξουν αρκετές αποδείξεις μη έννομης συμμόρφωσης από ένα κράτος-μέλος, θα συνεχίσει τη διαδικασία όπως περιγράφεται παρακάτω. Σε διαφορετική περίπτωση, η διαδικασία θα κλείσει σε αυτό το αρχικό στάδιο. Στην πραγματικότητα, ποσοστό μεγαλύτερο του 80% των καταγγελιών κλείνουν μετά τις πρώτες
ανεπίσημες επαφές με τα κράτη-μέλη.

Σε όλα τα στάδια της διαδικασίας πριν τη δικαστική αμφισβήτηση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προάγει την επαφή ανάμεσαστα τμήματά της και τις εθνικές διοικήσεις. Πρόκειται για μια αδιαφανή διαδικασία διαπραγματεύσεων μεταξύ της Επιτροπής και των κρατών-μελών, που μπορεί να καταλήξει σε συμφωνία. Αυτό το στάδιο χρησιμοποιείται κυρίως για τη συλλογή αντικειμενικών πληροφοριών και, όπως φαίνεται, στη μεγάλη πλειονότητα των περιπτώσεων, οι πληροφορίες που αποστέλλονται από τα κράτη-μέλη επιβεβαιώνουν ότι δεν υπάρχει καταστρατήγηση της νομοθεσίας της ΕΕ. Ωστόσο, αν δεν είναι δυνατό να βρεθεί ικανοποιητική λύση στη διάρκεια αυτών των διαπραγματεύσεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποστέλλει μια "προειδοποιητική επιστολή" στο κράτος-μέλος. Αυτή η επιστολή πρέπει να απαντηθεί από το κράτος- μέλος, με διευκρινήσεις για την κατάσταση. Ωστόσο, αν αυτές οι διευκρινήσεις δεν ικανοποιήσουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η τελευταία θα στείλει στο κράτος-μέλος μια "αιτιολογημένη γνώμη", στην οποία θα περιγράφει για ποιο λόγο θεωρεί ότι το κράτος-μέλος αποτυγχάνει να υλοποιήσει επαρκώς τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ομοίως, και αυτή η αιτιολογημένη γνώμη πρέπει να απαντηθεί από το κράτος-μέλος, διευκρινίζοντας την κατάσταση. Αν και αυτή η διευκρίνιση δεν ικανοποιήσει την Επιτροπή, η υπόθεση θα παραπεμφθεί στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (ΕΔ), ώστε να ξεκινήσει η νομική διαδικασία κατά του κράτους-μέλους.


Πότε – γιατί να προετοιμάστε μια καταγγελία
Η καταγγελία είναι ένας τρόπος χρήσης των κανόνων του παιχνιδιού –του παιχνιδιού "Κράτος δικαίου" -, μόνο που σε αυτήν την περίπτωση αναφερόμαστε στους κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εάν θέλουμε να συμμετάσχουμε σε αυτό το παιχνίδι, πρέπει να ακολουθήσουμε τους κανόνες, που σημαίνει ότι:
Η ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΗ ΜΟΝΟ ΑΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΝΟΜΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΕΚΠΛΗΡΩΘΕΙ ΚΑΙ ΑΝ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΠΑΡΕΧΕΤΕ ΣΑΦΕΙΣ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΑΥΤΟ
Μια καταγγελία που βασίζεται σε διατυπώσεις όπως "δεν ακολουθήθηκαν οι γενικές αρχές", "προφανείς κακές πρακτικές", "έλλειψη κοινής λογικής" ή γενικές ιδέες που δεν περιλαμβάνονται σε ένα νομικό κείμενο, θα έχει πολύ χαμηλές πιθανότητες επιτυχίας.
Από πολιτική-στρατηγική άποψη, η αποστολή μιας καταγγελίας είναι ένας τρόπος να δραστηριοποιηθεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με το ζήτημα και να πιεστεί ώστε να υποβάλει καταγγελία. Ωστόσο, σημειώστε ότι ο στόχος του μηχανισμού καταγγελιών δεν είναι ο χειρισμός μεμονωμένων υποθέσεων! Ο απώτερος στόχος της δικαστικής διαδικασίας είναι να υποχρεωθεί το κράτος-μέλος να συμμορφωθεί με το Κοινοτικό δίκαιο.
Όπως αναφέρθηκε ήδη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή λαμβάνει ετησίως έναν αρκετά μεγάλο αριθμό καταγγελιών: αν θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι η καταγγελία μας θα επιτύχει, θα ληφθεί σοβαρά υπόψη και θα διαβαστεί με ιδιαίτερη προσοχή, μια καλή γενική αρχή είναι να μην υποβάλλονται πολλές καταγγελίες, αλλά να εξασφαλιστεί ότι οι καταγγελίες που υποβάλλονται είναι καλές. Ένας φορέας με τη φήμη του "συντάκτη σωστών καταγγελιών" διασφαλίζει ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα δώσει ιδιαίτερη προσοχή στις καταγγελίες που προέρχονται από αυτόν.
Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΤΑΒΑΛΛΕΤΑΙ ΚΑΘΕ ΔΥΝΑΤΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Σε οποιαδήποτε περίπτωση, αν υπάρχουν επαρκείς αποδείξεις νομικής καταστρατήγησης και έχουν ήδη δοκιμαστεί τα πάντα σε εθνικό επίπεδο, η αποστολή καταγγελίας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι μια καλή διέξοδος. Επίσης, είναι ένας τρόπος πίεσης των Εθνικών Αρχών και, σε ορισμένες περιπτώσεις, θα μπορούσε να συμβάλει στη διακοπή έργων που είναι επιβλαβή για το περιβάλλον.

Διαδικασία: πρακτικές πληροφορίες
Στη διεύθυνση
http://europa.eu.int/comm/secretariat_general/sgb/lexcomm/form%20en.doc μπορείτε να βρείτε μιαεπίσημη φόρμα υποβολής καταγγελιών. Δεν είστε ωστόσο υποχρεωμένοι να τη χρησιμοποιήσετε.
Μπορείτε να υποβάλετε μια καταγγελία μέσω μιας κοινής επιστολής, σας συμφέρει όμως να συμπεριλάβετε όσο το δυνατόν περισσότερες σχετικές πληροφορίες.
Μπορείτε να στείλετε αυτήν τη φόρμα με κανονικό ταχυδρομείο στην διεύθυνση
Commission of the European Communities ,
(Attn: Secretary-General),
B-1049 Brussels, Belgium.

Τέλος, μπορείτε να παραδώσετε την καταγγελία σας σε οποιαδήποτε από τις αντιπροσωπείες της Επιτροπής στα κράτη-μέλη.
H Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δημιουργήσει μια ειδική τυποποίηση για καταγγελίες που αφορούν το δίκτυο Natura 2000, προκειμένου να λαμβάνονται ήδη από την αρχή όσο το δυνατό περισσότερες και σχετικές τεχνικές πληροφορίες για την αξιολόγηση καταγγελιών.
Για να είναι μια καταγγελία αξιόπιστη πρέπει να συνοδεύεται από σοβαρές πληροφορίες. Μια καλή ιδέα είναι λοιπόν να συνεργαστείτε με γνωστούς επιστήμονες με καλή φήμη. Όλες οι διαθέσιμες πληροφορίες με παντός είδους λεπτομέρειες (επιστημονικές εκθέσεις, χάρτες, δελτία τύπου και αποκόμματα τύπου, εθνικές δραστηριότητες κ.λπ.) πρέπει να αποστέλλονται. Πριν από την τελική υποβολή, καλό είναι να ελέγξετε ξανά όλες τις πληροφορίες. Αυτό που πραγματικά θα λάβει υπ' όψιν η Επιτροπή είναι αξιόπιστες και αδιαφιλονίκητες πληροφορίες!
Συνιστάται να συνεργαστείτε με έμπειρους φορείς, όπως π.χ. η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, προκειμένου να ετοιμάσετε πληρέστερα πακέτα πληροφοριών ή ακόμα και απλώς για την υποβολή της φόρμας.
Ακόμη και αφού σταλεί μια καταγγελία είναι σκόπιμο να συνεχίσετε να στέλνετε σε τακτά χρονικά διαστήματα στην Επιτροπή συμπληρωματικές πληροφορίες, έτσι ώστε η καταγγελία σας να παραμένει ενημερωμένη. Είναι σημαντικό να γνωρίζετε ποιο μέλος της Επιτροπής ασχολείται με την καταγγελία σας. Με βάση την εμπειρία του WWF, συνήθως ασχολούνται δύο άτομα: ένας ειδικός επί βιολογικών θεμάτων και ένας νομικός σύμβουλος. Από καιρό σε καιρό, πρέπει να τους δίνετε μια ενημέρωση για τις εξελίξεις σε εθνικό επίπεδο. Είναι πάντα καλό να παρέχετε γραπτές πληροφορίες ενώ βοηθάει αν διαθέτετε κάποια βασικά έγγραφα (ή περιλήψεις) στα αγγλικά. Ωστόσο, δεν είναι απαραίτητο να μεταφράσετε όλα τα έγγραφα στα αγγλικά.

Στοιχεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη
Όταν προετοιμάζετε μια καταγγελία προς την ΕΕ, να θυμάστε ότι:
• Μόνο η νομοθεσία της ΕΕ είναι νόμιμη!
• Σκεφθείτε ευρωπαϊκά
(βιο-γεωγραφικές περιοχές)!
• Η καταγγελία είναι ένα εργαλείο, όχι η λύση!
• Κοστίζει χρόνο και χρήματα
(συλλογή στοιχείων, εμπλοκή ειδικών, συσκέψεις στην ΕΕ, κ.λπ.)!
Χρειάζεται χρόνο!
• Είναι ένα σημαντικό εργαλείο ώστε να ξεκινήσει μια νομική διαδικασία
(ΕΔ)!

Πώς;
Γνωστοί επιστήμονες με καλή φήμη!
1. Συμπληρώστε τη φόρμα
2. Παρέχετε σοβαρές πληροφορίες
3. Συμπεριλάβετε συνεργάτες (π.χ. Birdlife, Κοινότητα)
Υποβάλετε την καταγγελία (φόρμα/εμπειρία)!
Παρέχετε επιπλέον πακέτα πληροφοριών!
Οι ΜΚΟ πρέπει να βρουν έναν ισορροπημένο τρόπο παροχής πληροφοριών στον αρμόδιο υπάλληλο!

Αφού υποβάλετε μια καταγγελία, να θυμάστε ότι:
• Πρέπει να διατηρείτε "ζωντανή" τη διαδικασία (να συνεχίσετε να αγωνίζεστε σε εθνικό επίπεδο)
• Να αποστέλλετε τακτικά νέες πληροφορίες στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή – στα αρμόδια άτομα που εργάζονται στην υπόθεσή σας
• Να σκέφτεστε πάντα νέες στρατηγικές
• Είναι μια μακρά διαδικασία, επομένως να έχετε υπομονή και επιμονή
• Μην περιμένετε γρήγορες λύσεις σε συγκεκριμένα προβλήματα
• Από τη στιγμή που λαμβάνετε την επιστολή επιβεβαίωσης από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέχρι να στείλει η Επιτροπή μια προειδοποιητική επιστολή (αν στείλει), δε θα έχετε πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία.
Επομένως, δε θα γνωρίζετε τα επιχειρήματα του κράτους-μέλους…
• Ορισμένες φορές, το κράτος-μέλος απαντά και υπόσχεται μέτρα αποζημιώσεων που τελικά δεν εφαρμόζονται ποτέ.
Επιπλέον, γενικά, να λάβετε υπόψη ότι:
• Η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι "ζωντανή", επομένως η καταγγελία σας μπορεί να συμβάλει στη βελτίωσή της, ακόμα και αν αποτύχει.
• Μια καταγγελία, σε συνδυασμό με άλλες ενέργειες, θα μπορούσε να είναι ένα καλό εργαλείο πίεσης των εθνικών αρχών.
• Σε ορισμένες περιστάσεις, και σε συνδυασμό με άλλες ενέργειες, μια καταγγελία θα μπορούσε να συμβάλει ώστε ορισμένα έργα να σταματήσουν ή να καθυστερήσουν.
• Θα μπορούσε επίσης να φανεί χρήσιμη στην ανάσχεση ορισμένων γενικότερων τάσεων.
• Παρότι δεν πρόκειται για πολύ ανοικτή διαδικασία, είναι σημαντικό να προσπαθήσετε να διατηρήσετε τον έλεγχό της.
• Εφόσον είμαστε ανοιχτές και διαφανείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, είναι καλή πρακτική να ανταλλάσσουμε πληροφορίες με άλλους συνεργάτες.

Γενικά, όταν ένα κράτος-μέλος αποτυγχάνει να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του που προκύπτουν από το Κοινοτικό δίκαιο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορεί να κινήσει τη διαδικασία καταγγελίας και αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να οδηγήσει στη σύγκληση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου (ΕΔ) από την Επιτροπή. Εάν το ΕΔ κρίνει ότι ένα κράτος-μέλος απέτυχε να εκπληρώσει μια υποχρέωση που προκύπτει από αυτήν τη Συνθήκη, θα ζητηθεί από το κράτος αυτό να λάβει τα απαραίτητα μέτρα για να συμμορφωθεί με την κρίση του Δικαστηρίου. Εάν το Δικαστήριο κρίνει ότι το εν λόγω κράτος-μέλος δεν έχει συμμορφωθεί με την απόφασή του, μπορεί να του επιβάλει μια αποζημίωση κατ'αποκοπή ή χρηματική ποινή.
Ασκώντας το αποκλειστικό της λειτούργημα ως θεματοφύλακα των Συνθηκών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα διασφαλίσει και θα εποπτεύσει την ενιαία εφαρμογή του Κοινοτικού δικαίου από τα Κράτη-Μέλη (άρθ. 211 της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας). Ωστόσο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν πραγματοποιεί πραγματική παρακολούθηση ή εποπτεία, αφού, όπως είναι εύλογο, δεν έχει αυτή τη δυνατότητα. Με αυτήν την έννοια, όπως έχει τονίσει η Επιτροπή σε διάφορες περιστάσεις, οι καταγγελίες είναι ένα βασικό μέσο εντοπισμού των καταστρατηγήσεων του Κοινοτικού δικαίου. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι για την περίοδο 1998-2004 μόνο 15% των καταγεγραμμένων καταγγελιών οδήγησε σε δικαστικές διαδικασίες. Η μεγάλη πλειονότητα των δικαστικών διαδικασιών βασίζονται σε “υποθέσεις ιδίας πρωτοβουλίας”, δηλαδή υποθέσεις που διερευνήθηκαν από την Επιτροπή. Το 2004, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέφερε την πιθανότητα κατάρτισης κριτηρίων επιλογής, προκειμένου να μπορεί να χειρίζεται συνολικά και οριζόντια καταγγελίες που σχετίζονται με τις Οδηγίες περί Φύσης, με στόχο να μπορεί να χειριστεί γενικότερα προβλήματα υλοποίησης ή μεγάλα κενά υλοποίησης, αντί να ασχολείται με μεμονωμένες υποθέσεις. Εξ όσων γνωρίζουμε, δεν έχουν ληφθεί περαιτέρω ενέργειες προς αυτήν την κατεύθυνση.


1 Tίτλος πρωτοτύπου: ΕU Complaints Versus the Birds and Habitat Directive: Using Law for Nature, WWF International, 2005
2 Οι επονομαζόμενες "οδηγίες περί φύσης" είναι: η Οδηγία των Οικότοπων: Οδηγία Συμβουλίου 92/43/ΕΟΚ της 21ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικότοπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας, και η Οδηγία των Άγριων Πουλιών: Οδηγία Συμβουλίου 79/409/ΕΟΚ της 2ης Απριλίου 1979 για τη διατήρηση των άγριων πτηνών.
3 Έγγραφο Εργασίας της Επιτροπής για το Natura 2000. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Βρυξέλλες, 27 Δεκεμβρίου 2002.
4. Για παράδειγμα, 1.290 καταγγελίες ελήφθησαν το 2003, αλλά μόνο 215 υποθέσεις παραπέμφθηκαν στο Δικαστήριο (πληροφορίες από την Έκθεση της Επιτροπής
για την Εποπτεία της Εφαρμογής του Κοινοτικού δικαίου (2003), Γενική Κατάσταση, 21ΥΕτήσια Έκθεση, COM(2004) 839 τελικό).
5 Σύσκεψη των Διευθυντών Προστασίας της Φύσης της ΕΕ στο Glen of the Downs, Delgany, Co. Wicklow. Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 2004. 22-23 Απριλίου 2004.
6 "Παρότι η Επιτροπή είναι αναμφισβήτητα ο θεματοφύλακας της Συνθήκης και ο εγγυητής της τήρησης του Κοινοτικού δικαίου σύμφωνα με το άρθρο 155 της Συνθήκης, δεν πρέπει να απαιτείται να ασχολείται με καταγγελίες που κανονικά πρέπει να διεκπεραιώνονται σε εθνικό επίπεδο, χρησιμοποιώντας εθνικές διαδικασίες καταγγελίας και έφεσης. Επιπλέον, η αρχή της επικουρικότητας δικαιολογεί την προτεραιότητα που δίνεται στην
ακρόαση των καταγγελιών σε εθνικό επίπεδο και τη διευθέτηση των διαφωνιών που σχετίζονται με την τήρηση του Κοινοτικού περιβαλλοντικού δικαίου από εθνικά δικαστήρια, υπό τον όρο όμως ότι τα εθνικά μέσα έφεσης είναι πραγματικά αποτελεσματικά." Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Περιβαλλοντικού Δικαίου, 1998. Ένωση Ευρωπαϊκού Περιβαλλοντικού Δικαίου. Μάρτιος 1998